بیداری اسلامی
بیداریِ اِسْلامی، در ادبیات سیاسی‌ِ معاصر در ایران و جهان، یعنی تحولات فكری و اجتماعی‌ِ دو قرن اخیرِ جوامع مسلمان در پرتو وفاداری به مبانی دینی اسلامی. عامل اصلیِ بیداری اسلامی مواجهۀ مسلمانان با فرهنگ و تمدن جدید غربی، و پی بردنِ آنان به عمق عقب‌ماندگیِ خود در برخی شئون در برابر غرب است. در واقع این پدیده واكنشِ دینیِ اندیشمندان جوامع مسلمان در برخورد با فرهنگ و تمدن غربی است.
تحولات مربوط به بیداری كه از اوایل قرن 13 ق / 19 م با كوشش برای سازگار كردن‌ِ اسلام با تمدن جدید آغاز شد، تا زمان حاضر با طرح آراء و افكار گوناگون دربارۀ حكومت اسلامی و اسلام ــ به عنوان عقیده‌ای جهان شمول و راهنمای عمل ــ و نیز با تبیین جایگاه اسلام در دنیای جدید ادامه دارد. بنابراین، نظراً و عملاً طیف گسترده‌ای از نظریات، اندیشه‌ها و اقدامات، و نیز نهضتهای متفاوت و گاه متناقض ــ از اصلاح‌طلب تا انقلابی ــ را شامل می‌شود. در این میان، اصلاح‌طلبی فصل مهم و مشبعی از تاریخ روند بیداری اسلامی است و ریشۀ همۀ تحولات نظری و عملی در این عرصه را باید در اصلاح‌طلبی (ه م) جست و جو كرد.
اگرچه موج بیداری اسلامی امروزه سراسر جهان اسلام را ــ با شدت و ضعف ــ فراگرفته است، اما خاستگاهِ اصلیِ آن را 4 سرزمین مهم اسلامی در قرن گذشته ــ یعنی ایران، جهان عرب (عمدتاً مصر و شام)، تركیۀ عثمانی و هند ــ تشكیل می‌دهد.
تعیین تاریخی دقیق برای آغاز بیداری اسلامی كاری مشكل است؛ اما در هر یك از این 4 سرزمین می‌توان از حادثه، یا حوادثی به عنوان مبدأ تاریخ بیداری و آشنایی با تمدن غرب، و بالمآل بیداری یاد كرد. ناكامی دولت عثمانی در فتح وین (1094ق / 1683م) و افتادن آزف به دست روسیه (1108ق /1696م)و انعقاد قرارداد كارلوویتس (1111ق /1699م) میان روسیه و عثمانی ــ كه برای نخستین بار عثمانی به عنوان دولتی شكست خورده قراردادی را امضا می‌كرد ــ و سرانجام، از دست دادنِ شبه جزیرۀ مسلمان‌نشینِ كریمه (1272 ق /1856 م)؛ و شكست ایران در برابر روسیه، از دست رفتن بخشی از آذربایجان و متصرفات ایران در قفقاز و امضای دو معاهدۀ گلستان (1228ق /1813م) و تركمانچای (1243ق / 1828 م)؛ و حملۀ ناپلئون به مصر (1213 ق / 1798 م) و شام (1799م)؛ و تسلط استعمار انگلستان بر شبه قارۀ هند و شكست مقاومت مسلحانۀ مسلمانان هند در برابر انگلستان در نبرد پلاسی (1170 ق /1757 م) از مهم‌ترین حوادثی است كه موجب آشنایی مردم این سرزمینها با تمدن جدید و بیداری آنان شد.